Lew Gumilow i antypolska dezinformacja w rosyjskiej myśli geopolitycznej

Nie musiał konfrontować swych idei z realiami. Gumilow zmarł 15 czerwca 1992 r. w Petersburgu, wkrótce po upadku Związku Radzieckiego. Może wbrew sobie pośmiertnie stał się bohaterem nowej Rosji, zwłaszcza w środowiskach nacjonalistycznych i tradycjonalistycznych. Jego dzieła są szeroko czytane i wznawiane mimo kontrowersyjnych założeń metodologicznych. Nie musiał oglądać, jak jego dzieła stają się inspiracją współczesnej rosyjskiej myśli geopolitycznej i imperialnej.

Choć sam nie konstruował systematycznej ideologii wymierzonej bezpośrednio w Polskę, jego ujęcia historyczno-kulturowe dostarczyły teoretycznych ram do budowania antypolskich narracji. Współcześnie idee Gumilowa są wykorzystywane przez ideologów eurazjanizmu (m.in. Aleksandra Dugina) oraz propagandę państwową Federacji Rosyjskiej, co pozwala legitymizować obraz Polski jako odwiecznego wroga i narzędzia Zachodu przeciwko Rosji.

Lew Gumilow – życie i kontekst biograficzny

Lew Nikołajewicz Gumilow (Лев Никола́евич Гумилёв) urodził się 1 października 1912 r. w Carskim Siole (obecnie część Petersburga) jako syn wybitnych poetów rosyjskich: Anny Achmatowej i Nikołaja Gumilowa. Jego życie i działalność naukowa były silnie uwarunkowane zarówno przez dramaty XX-wiecznej historii Rosji, jak i przez dziedzictwo intelektualne jego rodziny. Gumilow miał zaledwie 9 lat, gdy jego ojciec, Nikołaj, został rozstrzelany w 1921 r. przez bolszewików pod zarzutem udziału w monarchistycznym spisku. W kolejnych latach jego matka, Anna Achmatowa, znalazła się pod ścisłą obserwacją sowieckich służb. Lew wychowywał się więc w cieniu represji, co miało ogromny wpływ na jego światopogląd – łączył respekt wobec imperium z nieufnością wobec komunizmu i Zachodu.

Gumilow był trzykrotnie aresztowany przez NKWD. W1935 r. został pierwszy raz aresztowany razem z matką. W1938 r. został skazany na 10 lat łagru (gułag w Norylsku), gdzie przebywał aż do 1944 r. W1949 r. ponownie aresztowany i zesłany do obozu pracy do 1956 r. Jego życie było więc w dużej mierze życiem więźnia politycznego, mimo że nigdy nie prowadził działalności opozycyjnej. Doświadczenia z łagrów, jak sam twierdził, przyczyniły się do ukształtowania jego surowej, deterministycznej wizji historii i wspólnot etnicznych.

Po śmierci Stalina i odwilży chruszczowowskiej Gumilow powrócił do życia naukowego. Ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Leningradzkim. Uzyskał tytuł kandydata nauk w zakresie historii (1956), a następnie doktora nauk historycznych (1961). Pracował w Instytucie Geografii Akademii Nauk ZSRR, a także w Leningradzkim Uniwersytecie Państwowym. W tym okresie rozwijał swoją koncepcję etnogenezy i teorię pasjonarności, łącząc historię, geografię, klimatologię i kosmologię.

Anna Acmatowa i lew Gumilow. Lata 60te/http://www.cls-kuntsevo.ru/gumilev/photo.php/Wikipedia

Wyróżniał się na tle sowieckich historyków oryginalnością podejścia, ale był też krytykowany za brak zgodności z marksistowską ortodoksją. Do najważniejszych prac Gumilowa należą „Etnogeneza i biosfera Ziemi” (1979), „Od Rusi do Rosji” (1989), „Odkrycie Chazarii” (1967) i „Koniec i początek: etnogeneza i biosfera” (1993 – wyd. pośmiertne). Tworzył syntetyczną wizję dziejów Eurazji jako biogeograficznego i duchowego kontynentu, przeciwstawianego Zachodowi. Jego idee wywarły silny wpływ na nurt neoeuroazjatyzmu i znalazły kontynuację wśród ideologów współczesnej Rosji.

Życie Gumilowa – naznaczone państwową przemocą, alienacją i poszukiwaniem sensu w długich cyklach dziejowych – wyraźnie odbija się w jego twórczości. Jego nieufność wobec demokracji, sceptycyzm wobec Zachodu i fascynacja „wielkimi etnosami” wynikają z osobistego przeświadczenia, że jednostka nie może istnieć poza wspólnotą historyczną. Stąd jego dzieła, mimo że pisane językiem nauki, mają wyraźny ton mesjanistyczny i apokaliptyczny.

Kosmos jako źródło impulsów pasjonarnych

Podstawowym pojęciem Gumilowa była pasjonarność – energia wewnętrzna etnosu, zdolność do ekspansji, poświęceń i tworzenia nowych form kulturowych. Według Gumilowa pojawienie się nowych etnosów było związane z kosmicznymi impulsami energetycznymi – promieniowaniem kosmicznym, aktywnością Słońca czy innymi zjawiskami astrofizycznymi. Kosmos nie był więc dla niego wyłącznie tłem, ale czynnikiem inicjującym procesy historyczne. Etnogeneza (narodziny i rozwój cywilizacji) była w jego teorii rezultatem oddziaływania kosmosu na biosferę i ludzką psychikę.

Przykładem tego ma być VI wiek p.n.e. Gumilow powoływał się tu na zjawisko, które odpowiada idei tzw. osiowego czasu Karla Jaspersa. To właśnie w VI wieku p.n.e. na wielkich obszarach Eurazji pojawiły się równolegle wybitne osobowości i wielkie systemy duchowe: w Grecji – filozofia jońska, później Sokrates, Platon, Arystoteles, w Chinach – Konfucjusz i Laozi, w Indiach – Budda, w Persji – Zaratustra, a w Palestynie – prorocy Starego Testamentu. Gumilow interpretował to jako efekt szczególnego kosmicznego impulsu, który wywołał narodziny nowych cywilizacji w niemal tym samym czasie na różnych kontynentach. Gumilow zwrócił uwagę na wspólne cechy tych procesów. Łączy je bowiem wspólna koncepcja świata jak zorientowanego na Absolut.

Mechanizm eksplozji pasjonarnej

Według Gumilowa nowe etnosy powstawały wtedy, gdy nagłe impulsy kosmiczne powodowały gwałtowny wzrost pasjonarności wśród części populacji. Tacy ludzie (pasjonariusze) inspirowali całe społeczności do podbojów, ekspansji i tworzenia nowych struktur politycznych. Przykłady, jakie podawał Gumilow to ekspansja Arabów w VII wieku. podboje Mongołów w XIII wieku czy powstanie rosyjskiego imperium. W każdym z tych przypadków miał zadziałać czynnik kosmiczny, którego ślady miały być widoczne w zmianach klimatu, migracjach zwierząt i nietypowych zjawiskach atmosferycznych.

Kosmos i cykle dziejowe

Gumilow uważał, że cywilizacje przechodzą kolejne fazy – od eksplozji pasjonarnej po stopniowy upadek. Cykle te miały trwać około 1200-1500 lat i były nierozerwalnie związane z kosmiczną dynamiką energii. A nowe etnosy powstają poprzez kolejne impulsy pasjonarne. W praktyce oznaczało to deterministyczne spojrzenie na historię: rozwój i upadek narodów nie zależał wyłącznie od polityki czy gospodarki, lecz był zaprogramowany przez kosmos.

Cykl etnogenezy u Gumilowa tworzy stały schemat. Najpierw następuje impuls pasjonarny. Jest to oddziaływanie kosmosu na biosferę i psychikę człowieka. W populacji pojawiają się jednostki o niezwykle wysokiej energii życiowej (pasjonarnej). Odznaczają się entuzjazmem, poświęceniem oraz zdolnością do ryzyka i tworzenia nowych form życia społecznego. Drugi etap to czas wzrostu i czas ekspansji etnosu. Pasjonariusze porywają za sobą innych. Etnos rozszerza swoje terytorium, tworzy nowe państwa, kultury, cywilizacje. Jest to czas dynamicznego rozwoju. Zaraz po tym następuje kulminacja siły i twórczości etnosu. Budowane są imperia, powstają uniwersalne religie i systemy filozoficzne. Pasjonarność jest wciąż wysoka, ale zaczyna się stabilizować. Jednak po pewnym czasie pojawia się inercja (stabilizacja). Oznacza to, że pasjonarność słabnie. Instytucje i państwa trwają głównie siłą inercji. Zaczyna dominować dążenie do wygody i bezpieczeństwa, a nie do ekspansji. Z tego powodu nieunikniona jest faza rozpadu. Następuje wówczas spadek pasjonarności poniżej poziomu potrzebnego do utrzymania etnosu. Widoczne są dekadencja, kryzysy polityczne, upadek wartości i konflikty wewnętrzne. Etnos rozpada się na subetnosy albo zostaje podbity przez innych. Ostatnim etapem jest memorialna faza (przetrwanie resztkowe). Istnieją już tylko szczątki dawnego etnosu. Pamięć historyczna i kulturowa trwa (zabytki, literatura, religia), ale brakuje siły twórczej.

Kosmos a eurazjatycka tożsamość Rosji

W myśli Gumilowa kosmos miał szczególne znaczenie dla Rosji i przestrzeni eurazjatyckiej. Twierdził, że właśnie w warunkach eurazjatyckiego stepu kosmiczne impulsy szczególnie silnie oddziaływały na etnosy, tworząc ich wyjątkową energię pasjonarną. Dzięki temu narody stepowe – od Scytów po Mongołów – odgrywały kluczową rolę w historii świata. Rosja jawiła się w tej wizji jako spadkobierczyni tej kosmiczno-historycznej energii, co dawało jej szczególną misję cywilizacyjną. Jednak jej atrakcyjność polega na tym, że łączy deterministyczną wizję dziejów z mitem o szczególnej roli Rosji w świecie. W tym ujęciu etnos rosyjski jest poczęty z woli kosmosu. Ma zatem Rosja jakąś ważną misję do spełnienia w dziejach ludzkości. Z tego wypływa roszczenie Rosji do bycia superetnosem, kontrolującym z „woli Nieba” inne subetnosy, np. Białorusinów i Ukraińców.

Język kosmosu w teorii Gumilowa

Analiza językowa jego koncepcji pokazuje, że Gumilow łączył terminologię naukową (np. „promieniowanie kosmiczne”, „biosfera”, „geofizyka”) z kategoriami historiozoficznymi („pasjonarność”, „superetnos”, „eksplozja etnogenezy”). Co więcej, Gumilow łatwo przechodzi od języka posiadającego walor naukowy do języka mistyki, teozofii. W efekcie powstał quasi-naukowy dyskurs, który nadawał jego tezom pozory ścisłości naukowej, a zarazem działał na wyobraźnię odbiorców. Ten język – mieszanka kosmologii i historiozofii – był niezwykle sugestywny i do dziś jest wykorzystywany w rosyjskiej propagandzie, która tłumaczy wrogość czy przyjaźń między narodami jako prawo kosmiczno-historyczne. Choć idee Gumilowa fascynowały wielu (m.in. Aleksandra Dugina, który uczynił go jednym z ojców eurazjanizmu), większość historyków i antropologów krytykuje jego teorię za brak podstaw empirycznych. Koncepcja wpływu kosmosu na rozwój cywilizacji traktowana jest jako pseudonaukowa. W koncepcji Gumilowa kosmos nie był jedynie metaforą, ale realnym czynnikiem sprawczym dziejów. Promieniowanie kosmiczne, zmiany w biosferze i rytmy słoneczne miały kształtować etnogenezę, a więc losy cywilizacji.

Choć współczesna nauka nie potwierdza tej teorii, pozostaje ona istotnym przykładem tego, jak kosmologiczne kategorie mogą przenikać do wizji historii i polityki, nadając im wymiar quasi-metafizyczny. Gumilow, formułując teorię etnogenezy, według której narody powstają, rozwijają się i upadają w cyklach determinowanych przez energię pasjonarną – wewnętrzną siłę twórczą grup etnicznych, twierdził, że rozwój cywilizacji miał zależeć od zdolności integracyjnych i adaptacyjnych, a ich los był w znacznym stopniu przesądzony.

Rola religii w teorii etnogenezy Gumilowa

Ważną rolę w swej teorii Gumilow przyznawał religiom. W fazie narodzin i ekspansji etnosu religia często staje się siłą jednoczącą. Pozwala pasjonariuszom skupić swoje działania wokół idei, które wykraczają poza życie jednostki. Jako przykład wskazywał chrześcijaństwo w imperium rzymskim, islam w kalifacie arabskim. Zwracał uwagę na tworzenie przez religie system wartości. Twierdził, że religia porządkuje życie społeczne i nadaje mu sens. Utrwala solidarność grupy, wspólne rytuały i tradycje. Dzięki religii również etnos zyskuje odporność na kryzysy i potrafi przetrwać kolejne fazy. Gumilow podkreślał stabilizacyjną rolę religii w fazie inercji cywilizacji. Kiedy pasjonarność słabnie, religia staje się fundamentem utrzymującym tożsamość etnosu. Przykładem tego ma być judaizm: mimo rozproszenia Żydów religia utrzymała ich wspólnotę przez tysiąclecia. Religia ma być źródłem pamięci kulturowej w memorialnej fazie etnosu, gdy jest już w rozkładzie. Religia jest wtedy ostatnim nośnikiem jego tożsamości. Zachowuje język, tradycję i symbole.

Polska jako przedmurze Zachodu

W logice Gumilowa Polska jawi się jako naród, który utracił swoją słowiańską tożsamość na rzecz cywilizacji łacińskiej. W tej perspektywie narody łacińskie i zachodnie były traktowane jako struktury ekspansywne, często pasożytnicze wobec innych. Oznaczało to, że przestała ona należeć do „naturalnej wspólnoty eurazjatyckiej” i stała się narzędziem Zachodu w konfrontacji z Rosją. To ujęcie pozwalało na historyczne przedstawianie Polski jako „korytarza agresji Zachodu” – od XVII-wiecznych wojen Rzeczypospolitej z Moskwą przez Bitwę Warszawską w 1920 r. aż po współczesną rolę Polski jako państwa NATO wspierającego Ukrainę. Aleksandr Dugin, główny ideolog współczesnego eurazjanizmu, otwarcie powołuje się na Gumilowa jako na autorytet naukowy. W jego ujęciu Polska staje się anty-Eurazją, czyli geopolitycznym sabotażystą blokującym jedność rosyjsko-azjatycką. W tym kontekście Polska nie jest jedynie sąsiadem Rosji, lecz cywilizacyjnym przeciwnikiem, którego istnienie i sojusze ze światem zachodnim muszą prowadzić do nieuchronnej konfrontacji.

Narracje dezinformacyjne inspirowane Gumilowem

Współczesna rosyjska antypolska dezinformacja wykorzystuje ramy interpretacyjne zapożyczone od Gumilowa. Jest to przede wszystkim mit wiecznej polskiej rusofobii. Polska przedstawiana jest jako naród genetycznie wrogi Rosji, rzekomo determinowany przez swoją „łacińską pasjonarność”. Z tym łączy się kłamstwo dotyczące Polski jako równie odwiecznego agresora. Dzięki temu powielane są tezy o Polsce jako „odwiecznym prowokatorze” (wojny z XVII wieku, rok 1920, współczesne NATO). Zgodnie z tą logiką Polska musi być instrumentem Zachodu. Polska nie działa we własnym interesie, lecz jest jedynie narzędziem antyrosyjskich działań. Polska jako element obcy wobec cywilizacji rosyjskiej w naturalny sposób wysuwa terytorialne roszczenia wobec Ukrainy czy Białorusi. Narracja o „polskich planach zajęcia zachodniej Ukrainy” powiela schemat, w którym Polska jest destabilizatorem regionu, „łacińskim klinem” wbijanym w eurazjatycką jedność wschodnich Słowian.

Znaczenie dla współczesnej propagandy

W efekcie idee Gumilowa legitymizują narracje, które uzasadniają agresywną politykę Rosji wobec Polski. Polska jawi się w nich nie jako podmiot polityczny, lecz jako cywilizacyjny przeciwnik, którego wrogość ma charakter strukturalny i niezmienny. To uzasadnia w rosyjskiej propagandzie zarówno potrzebę ograniczania polskich wpływów w Europie Środkowej, jak i dyskredytację Polski w oczach Zachodu.

Pasjonarność jako kod rusofobii

W teorii Gumilowa pasjonarność oznaczała energię twórczą etnosu, zdolność do poświęceń, ekspansji i przezwyciężania trudności. W rosyjskiej propagandzie termin ten (lub jego parafrazy, np. „zbyt agresywna energia”, „niszcząca siła narodowa”) stosowany jest wobec Polski, by ukazać jej historię jako nieustanną wrogość wobec Rosji. Mówi się o „pasjonarnej, ale destrukcyjnej” roli Polski w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej, co sugeruje, że polska energia narodowa nie tworzy, lecz wyłącznie burzy porządek regionalny.

Superetnos i łacińska pasjonarność

Gumilow wprowadził pojęcie superetnosu, czyli wspólnoty etnicznej wyższego rzędu, integrującej wiele etnosów w ramach jednego cyklu rozwojowego. Rosja w tej narracji jawi się jako superetnos eurazjatycki, podczas gdy Polska przedstawiana jest jako część superetnosu łacińskiego, wrogiego wobec świata rosyjskiego. Propaganda wykorzystuje to rozróżnienie, aby ukazać Polskę jako obcy element w świecie słowiańskim – naród, który zdradził swoją pierwotną tożsamość i dlatego zawsze będzie obcy dla Rosji.

Komplementarność i antagonizm etnosów

Gumilow zakładał istnienie relacji komplementarności (harmonijnego współżycia etnosów) oraz antagonizmu (konfliktu wpisanego w naturę etniczną). W rosyjskiej propagandzie wykorzystuje się tę opozycję, by ukazać stosunki polsko-rosyjskie jako historycznie nieuchronnie antagonistyczne. Język propagandy często operuje określeniami typu „wieczna nienawiść Polaków do Rosji”, „genetyczna rusofobia” czy „zdradziecki słowiański brat”. Takie sformułowania są przełożeniem gumilowowskiego modelu na retorykę polityczną.

Retoryka cykli i determinizmu

Gumilowowskie ujęcie cykliczności etnogenezy przenika do narracji o Polsce jako o państwie skazanym na powtarzanie błędów. W rosyjskich mediach często spotyka się stwierdzenia typu: „Polska zawsze kończy tragicznie, gdy zwraca się przeciwko Rosji”, „Historia nie nauczyła Polaków pokory” – co jest językową kalką teorii o cyklach rozwoju i upadku etnosów. Polska zostaje tu wpisana w rolę narodu, którego los jest zdeterminowany przez historyczny antagonizm wobec Rosji.

Koncepcje Lwa Gumilowa, choć powstawały w kontekście akademickim, stały się fundamentem dezinformacyjnych narracji, które wzmacniają obraz Polski jako zagrożenia dla Rosji. Współczesna propaganda Kremla wykorzystuje je do budowania tożsamości negatywnej wobec Polski i Zachodu, co wpisuje się w szerszą strategię wojny informacyjnej. Analiza tych wątków pozwala dostrzec, jak pozornie neutralne teorie historyczno-etnologiczne mogą zostać przekształcone w narzędzia dezinformacji i wrogiej propagandy. Koncepcje Lwa Gumilowa, zwłaszcza takie kategorie jak pasjonarność, superetnos czy antagonizm etnosów, zostały przeniesione na grunt języka propagandy, gdzie uzyskały funkcję retorycznego legitymizowania antypolskich narracji.

Analiza językowa pokazuje, że rosyjska dezinformacja nie tylko korzysta z prostych stereotypów historycznych, ale także operuje quasi-naukowym językiem, który nadaje jej pozory obiektywności i „naturalnego prawa dziejów”. To sprawia, że propaganda ta jest trudniejsza do demaskowania, ponieważ łączy emocjonalne obrazy wrogości z terminologią o akademickim rodowodzie.

Prof. Marek Melnyk

Bibliografia
Gumilow L.N., „Etnogenez i biosfera ziemli”, Moskwa 1990.
Gumilow L.N., „Drevnjaja Rus i Velikaja step”, Moskwa 1989.
Laruelle M., „Russian Eurasianism: An Ideology of Empire”, Washington 2008.
Malinowski A., „Eurazjatyckie inspiracje w rosyjskiej historiografii XX wieku”, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 2015, nr 1.
Dugin A., „Osnovy geopolitiki”, Moskwa 1997.
Rojek P., „Przekleństwo imperium. Źródła rosyjskiego zachowania”, Kraków 2014.
Wojnowski M., „Gumilow a współczesna ideologia eurazjatycka”, „Nowa Europa Wschodnia”, 2019.